In de late middeleeuwen speelde geloof zich niet alleen af in het hoofd, maar werd het beleefd met het hele lichaam. De tentoonstelling Zien & Geloven. Zintuiglijke ervaring in de late middeleeuwen in Rijksmuseum Twenthe brengt dit aspect op fascinerende wijze in beeld. Door middel van meer dan 150 kunst- en gebruiksvoorwerpen worden bezoekers meegenomen in een wereld waarin religieuze beleving tastbaar, hoorbaar en zelfs ruikbaar was.
.png)
Meester van Delft, Drieluik met Maria met Kind en Heiligen, ca. 1500-1510, olieverf op paneel, 87,1 x 69,2 cm. Museum Catharijneconvent, Utrecht, langdurig bruikleen van het Rijksmuseum Amsterdam
Een van de meest intrigerende objecten in de expositie is een missaal uit 1469, waarvan de verkleurde en bevlekte bladzijden een stille getuige zijn van intensief gebruik. Dit handgeschreven boek diende als leidraad voor priesters tijdens de mis en toont hoe nauw geloof verbonden was met lichamelijke handelingen. De zichtbare vlekken op de randen zijn te herleiden tot de instructies voor het wassen van de handen, een handeling die essentieel was voor de wijding van de eucharistie.
Ook andere objecten in de tentoonstelling laten zien hoe diep religieuze beleving verweven was met de zintuigen. Wierookvaten verspreidden een zware, harsachtige geur, bedoeld om de geest te verheffen en de geur van het dagelijks leven – of zelfs de ‘stank van de duivel’ – te verdrijven. Pomanders, kleine geurhouders van edelmetaal, boden bescherming tegen ziekte en kwade invloeden. Tegelijkertijd vulden klokken en belletjes de kerken met geluid, begeleidend aan gezongen misvieringen waarin psalmen weerklonken.
Niet alleen horen, ruiken en zien waren van belang; ook de tastzin speelde een cruciale rol. Rozenkransen, met hun gladde, ronde kralen, gaven structuur aan het gebed en boden fysieke houvast in een spirituele zoektocht. Een ander indrukwekkend object in de tentoonstelling is een houten beeld van Christus op een ezel, dat tijdens Palmpasenprocessies door de straten werd gereden. De aanraking van zulke beelden had een directe invloed op de gelovige, die door fysiek contact met het heilige dichter bij God dacht te komen.
Een bijzondere toevoeging aan deze zintuiglijke ervaring is proprioceptie: het bewustzijn van de eigen lichaamshouding. In middeleeuwse kunst worden vaak knielende gelovigen afgebeeld, hun evenwicht zoekend in een nederige houding. Een versleten bidbankje in de expositie verraadt de langdurige lichamelijke toewijding van anonieme bidders uit het verleden.
Zien & Geloven biedt een vernieuwend perspectief op religieuze kunst. Het gaat niet alleen om de esthetiek van schilderijen en beeldhouwwerken, maar om de volledige ervaring die deze objecten opriepen. De expositie nodigt bezoekers uit om niet alleen te kijken, maar zich ook voor te stellen hoe het was om deze kunst te voelen, te ruiken en te horen. De middeleeuwse geloofsbeleving was immers een totaalervaring – iets wat in Enschede op een meeslepende manier tot leven komt.
