Propaganda, bedoeld om meningen te vormen en massa’s te overtuigen, heeft door de eeuwen heen een enorme invloed gehad op ons beeld van historische figuren en gebeurtenissen. Bekende namen zoals Napoleon Bonaparte, Mahatma Gandhi en zelfs moderne leiders zijn het doelwit geworden van bewust gemanipuleerde verhalen die vaak weinig met de werkelijkheid te maken hebben. Hoewel propaganda vaak wordt geassocieerd met politieke regimes en oorlogstijd, heeft het de perceptie van historische figuren diepgaand beïnvloed, waardoor feiten en fictie door elkaar heen gaan lopen. Laten we enkele prominente voorbeelden verkennen en kijken hoe propaganda ons historische begrip heeft vervormd.
.png)
Een van de meest hardnekkige misvattingen over Napoleon Bonaparte is dat hij een “kleine man” was – letterlijk en figuurlijk. Napoleon werd in propaganda vaak beschreven als een man met een minderwaardigheidscomplex, wat zogenaamd zijn ambities en agressieve strategieën zou verklaren. Maar deze mythes blijken grotendeels een product te zijn van Britse propaganda. Ten tijde van de Napoleontische oorlogen gebruikten de Britten vaak spotprenten en verhalen die de Franse leider afbeeldden als een klein en driftig figuur.
In werkelijkheid was Napoleon echter ongeveer 1,69 meter lang – een gemiddelde lengte voor zijn tijd. Het misverstand kan deels voortkomen uit het feit dat Napoleon zijn persoonlijke lijfwachten altijd selecteerde op hun lengte, waardoor hij in hun gezelschap korter leek. Bovendien werd de Franse lengte in die tijd anders gemeten dan de Engelse, wat verdere verwarring kan hebben veroorzaakt. Door deze mythe te bestendigen, versterkten de Britten hun eigen patriottisme en drongen ze het beeld van Napoleon als een inferieure leider op aan de Europese bevolking. Dit eenvoudige maar krachtige gebruik van propaganda heeft geleid tot een van de meest bekende misvattingen in de geschiedenis.
Mahatma Gandhi wordt wereldwijd herinnerd als de vreedzame leider van de Indiase onafhankelijkheidsbeweging en als een onbaatzuchtig symbool van geweldloos verzet. Zijn iconische uiterlijk, met zijn kale hoofd en eenvoudige kleding, werd zorgvuldig in stand gehouden om zijn boodschap van eenvoud en gelijkheid te versterken. Toch was Gandhi's leven en werk complexer dan het vaak wordt gepresenteerd.
Gandhi zelf hield toezicht op zijn imago, en zijn aanhangers versterkten zijn vredelievende reputatie door zijn controversiële uitspraken en daden te minimaliseren. Bijvoorbeeld, hoewel Gandhi geweldloze protesten predikte, stonden bepaalde delen van zijn ideologie niet altijd gelijk aan moderne concepten van gelijkheid, vooral op het gebied van kaste en ras. In Zuid-Afrika, waar Gandhi lange tijd woonde, werden verschillende van zijn uitspraken over de Indiase gemeenschap en de Afrikaanse bevolking later als problematisch beschouwd. Propaganda heeft Gandhi echter in de ogen van velen verheven tot een bijna heilige figuur, waardoor zijn controversiële aspecten vaak buiten beschouwing blijven.
De Amerikaanse Onafhankelijkheidsoorlog (1775-1783) wordt vaak gepresenteerd als een nobel gevecht van kolonisten die zich verzetten tegen een tiranniek Brits regime. Patriotten werden als helden gepresenteerd en de “rode jassen” van het Britse leger als onrechtvaardige onderdrukkers. Het beroemde verhaal van de Boston Tea Party, waarin patriotten als heldhaftige vrijheidsstrijders belastingbelastingsvrijheid eisten door thee van Britse schepen te gooien, wordt vaak verteld als een symbolische daad van verzet.
In werkelijkheid was er sprake van een zorgvuldig georganiseerde propaganda-campagne die de Britse regering in een kwaad daglicht stelde. Koloniale leiders publiceerden pamfletten, kranten en zelfs gedichten die de bevolking aanmoedigden om in opstand te komen. De media werden op grote schaal gebruikt om de anti-Britse retoriek aan te wakkeren. Figuren zoals Paul Revere, die in de beroemde rit de waarschuwing “The British are coming!” uitschreeuwde, werden later verheven tot legendarische patriotten. De werkelijke rit was in feite minder dramatisch dan vaak wordt geschetst. Toch wisten de Amerikaanse leiders door slimme propaganda de steun van het volk te winnen en de Britse overheersing als wreed en uitbuitend neer te zetten. Dit was een strategische zet om de bevolking te mobiliseren en steun te werven voor de onafhankelijkheid.
Een van de meest heroïsche verhalen over de Tweede Wereldoorlog is de ‘Dunkirk’ evacuatie, waarin de Britse premier Winston Churchill honderdduizenden soldaten zou hebben gered van een zekere ondergang door de Franse stad Duinkerke. Churchill’s radiotoespraken over deze ‘grote redding’ deden het Britse volk geloven dat ze net op tijd de vijand hadden verslagen. Hoewel de reddingsoperatie een moedige daad was, is het ware verhaal genuanceerder.
De Britse propaganda versterkte het beeld van moed en onverzettelijkheid door niet te wijzen op het feit dat de terugtrekking ook het gevolg was van misrekeningen en strategische fouten. Door alleen het heroïsche aspect van de evacuatie te belichten, versterkte de Britse regering de vechtlust van het volk. Churchill zelf was een meester in het gebruiken van woorden om het moraal te verhogen. Hij positioneerde de evacuatie als een glorieus moment in plaats van een overlevingsstrategie. Hiermee onderstreepte hij de Britse vechtlust en zette hij een van de meest effectieve propaganda-campagnes van de Tweede Wereldoorlog neer.
De bovenstaande voorbeelden laten zien hoe propaganda niet alleen een invloed heeft op de politiek en oorlog, maar ook op ons collectieve geheugen. Geschiedenis wordt vaak verteld door de overwinnaars en de machtigen, die door middel van verhalen, beelden en symboliek ons beeld van het verleden vormgeven. Napoleon was niet per se klein; Gandhi was niet volmaakt en altruïstisch in al zijn ideeën; en de Amerikaanse patriotten waren geen louter nobele vrijheidsstrijders. Elk van deze beelden is echter op grote schaal beïnvloed door propaganda die feiten aanpast of zelfs compleet verdraait om een bepaald beeld in stand te houden.
Dit betekent niet dat de werkelijkheid altijd het tegenovergestelde is van de propaganda, maar het benadrukt dat ons beeld van geschiedenis nooit volledig objectief is. De volgende keer dat we een verhaal over een historisch figuur horen, kan het nuttig zijn om te overwegen welke krachten dat verhaal hebben vormgegeven en met welk doel. Het besef dat zelfs ‘waarheid’ in de geschiedenis vaak een kwestie van perspectief is, maakt ons kritisch en bewust van de krachten die ons denken, zelfs eeuwen later, blijven beïnvloeden.
Dat Fake news een moderne uitvinding is, is fake news. Sterker nog: na een beetje onderzoek, kom je er snel achter dat dit fenomeen zo oud is als de weg naar Rome. Was Moeder Theresa wel zo’n lieverdje? En hoelang was Martin Luther King eigenlijk koning?In Geschiedenis Inside gaan Gijs van Engelen en Thomas van Luyn met terugwerkende kracht op fake news-jacht om zo samen Nederland te behoeden voor historische leugens. Elke week staat één historisch figuur centraal. Hun levensverhaal wordt verteld, aan de hand van alles wat mensen op straat over hem of haar denken te weten. Kloppen de algemeen bekende verhalen wel, of zat het toch allemaal net iets anders?Geproduceerd door Tonny Media.
Luister de podcast hier
