Museum Catharijneconvent in Utrecht opent deze zomer de deuren voor een unieke en diepgaande tentoonstelling die de vaak onbesproken relatie tussen het christendom en het Nederlandse slavernijverleden onderzoekt. De tentoonstelling, getiteld Christendom en slavernij. Een Nederlands verhaal, biedt bezoekers een inzicht in een complexe en beladen geschiedenis, vanaf de aankomst van het eerste schip met slaafgemaakten in Middelburg in 1596 tot aan de huidige tijd.
.png)
Tentoonstelling: Christendom en slavernij. Foto: Yohannes Hendriksson.
Nederlanders raakten letterlijk met de Bijbel in de hand betrokken bij slavernij. Handelaren en predikanten voeren samen uit, waarbij dominees in overzeese gebieden vaak enkele tot slaaf gemaakten ter beschikking kregen. De kerk profiteerde van de welvaart die met slavernij werd verdiend, met families die rijk werden door slavenhandel en aanzienlijke sommen geld aan de kerk doneerden. Een treffend voorbeeld hiervan is te zien in een schilderij van Aelbert Cuyp, dat een opperkoopman van de VOC met zijn vrouw en een tot slaaf gemaakte bediende toont.
Naast historische objecten speelt hedendaagse kunst een belangrijke rol in de tentoonstelling. Werken van kunstenaars als Patricia Kaersenhout, Jörgen Gario, Rita Maasdamme, en anderen bieden nieuwe perspectieven op het thema.
De tentoonstelling in Museum Catharijneconvent, gehuisvest in een oud klooster, kiest voor een milde confrontatie. Vooral de beelden en objecten spreken voor zich, zoals een 18de-eeuwse tekening van slaven die aan de voeten van Hollanders in de Lutherse kerk in Batavia zitten tijdens een preek. Ook worden rekeningen van de Middelburgsche Commercie Compagnie getoond, die de kosten van tot slaaf gemaakten op slavenveilingen documenteren, evenals portretten van mensen die in slavernij geboren zijn en naar Nederland werden gebracht.
De tentoonstelling toont hoe Bijbelse passages werden gebruikt om slavernij te rechtvaardigen. Het verhaal van Cham uit Genesis 9:25, waarin Cham wordt vervloekt en zijn nakomelingen tot slavernij worden veroordeeld, werd door Europeanen geïnterpreteerd als een goddelijke goedkeuring van de slavernij van zwarte mensen. Deze interpretatie werd zelfs door kerkvader Maarten Luther gebruikt om slavernij te legitimeren. De hedendaagse kunstenaar Patricia Kaersenhout agendeert dit thema ook in haar schilderij Zonen van Cham nr 3 (2008). Om aan te tonen dat dit gedachtegoed niet alleen eeuwenoud is, maar ook recentelijk weerklank vindt, laat het museum kinderbijbel uit 2015 zien, waar de ‘vloek van Cham’ nog steeds wordt verbonden aan zwart en wit. Op de opengeslagen bladzijde in kinderbijbel staat bijvoorbeeld: ‘wij, Nederlanders, zijn de kinderen van Jafeth.’ Dat wij de Bijbel hebben en ’s zondags naar de kerk mogen gaan, is een gevolg van die zegen.’ Dit laat goed zien hoe de ideeën over slavernij doorwerken in het Christendom, zelfs tot nu.
Kritische stemmen
Ondanks de dominante steun voor slavernij waren er ook altijd tegenstemmen. Sommige dominees en koopmannen spraken zich uit tegen slavernij en het gebruik van de Bijbel om deze praktijk te rechtvaardigen. De tentoonstelling onderzoekt deze tegenstellingen en biedt inzicht in waarom sommige tot slaaf gemaakten zich tot het christendom aangetrokken voelden en hoe de interactie verliep tussen hun religies en het christendom van de Nederlanders.
De tentoonstelling maakt gebruik van kunst om de pijnlijke realiteit van slavernij draaglijker te maken. Kunstwerken van Natasja Kensmil, Dion Rosina en anderen helpen bezoekers de zware feiten te verwerken door een ervaring van schoonheid en reflectie te bieden. Dion Rosina's imaginair portret van de tot slaaf gemaakte verzetsheld Tula geeft diens vastberadenheid een gezicht, terwijl Jerrold Saija's video-installatie de rituele en symbolische kracht van christelijke offerschalen uit Molukse oorsprong eert.
Acteur Gustav Borreman gidst bezoekers door de tentoonstelling met filmpjes waarin hij verschillende perspectieven vertolkt. Zijn warme stem en kalme ogen zorgen voor een rustige, maar confronterende ervaring die bezoekers helpt om de getoonde informatie te verwerken.
De tentoonstelling is georganiseerd in samenwerking met wetenschappers, maatschappelijke partners, kunstenaars, en kerkelijke en niet-kerkelijke betrokkenen. Het NWO-onderzoek Kerk en Slavernij, uitgevoerd door de PThU, VU en University of Curaçao, vormt de wetenschappelijke basis. Ook onderzoek voor de expositie Kerken en Slavernij in het Luther Museum (2020-2021) is benut.
De tentoonstelling Christendom en slavernij. Een Nederlands verhaal biedt een diepgaand en reflectief inzicht in de verwevenheid van religie en slavernij in de Nederlandse geschiedenis. Het is een onmisbare ervaring voor iedereen die geïnteresseerd is in dit belangrijke en complexe onderwerp, en loopt tot 22 september in Museum Catharijneconvent in Utrecht.
