Het is Caspar David Friedrich-jaar in Duitsland, want de schilder is 250 jaar geleden geboren (1774) in Greifswald, Duitsland. Dit wordt gevierd met verschillende tentoonstellingen over de schilder, zowel in Berlijn, in de Alte Nationalgalerie waar wordt gefocust op zijn dromerige landschappen, als in de Hamburger Kunsthalle, waar zijn gehele oeuvre aan bod komt. En Friedrich is populair: de tentoonstellingen waren allebei stijf uitverkocht. Ter ere van Friedrichs verjaardag is er ook een boek uitgekomen genaamd Betoverende stilte, geschreven door historicus Florian Illies. Aan de hand van anekdotes wordt het leven van Friedrich verteld en tegelijk wordt inzichtelijk gemaakt wat de rol van de kunstenaar is in de Duitse geschiedenis. Vandaag de dag wordt de kunstenaar namelijk gezien als een van de belangrijkste figuren van de Romantiek, maar vlak na zijn dood werd hij lange tijd vergeten. Het duurde zelfs tot de vroege 20e eeuw voordat zijn kunst opnieuw werd ontdekt, en Illies legt uit hoe.
.png)
Caspar David Friedrich, The life stages, ca. 1834, olieverf op doek, Museum der bildenden Künste, Leipzig.
Waar kennen we Caspar David Friedrich ook alweer van? Hij wordt genoemd als icoon van de Romantiek, een stroming die haar hoogtijdagen beleefde van eind 18de eeuw tot halverwege de 19de eeuw. De Romantiek uitte zich in de beeldende kunst, maar ook in de literatuur, filosofie en muziek, en is bekend van componisten als Ludwig van Beethoven, Franz Schubert en Frédéric Chopin. De Romantiek keerde zich tegen de Verlichting, die in dezelfde tijd opkwam en het rationele vooruitgangsdenken bepleitte. De Romantiek focuste juist op de subjectieve ervaring, waarin emotie, intuïtie en introspectie centraal stonden. Ook het terugkijken op de geschiedenis en het benadrukken van de connectie tussen mens en natuur waren populair in de Romantiek. Dit is dan ook goed terug te zien in de werken van Caspar David Friedrich. Zijn desolate, overweldigende landschappen, vaak bevolkt door eenzame figuren zoals monniken of wandelaars, hebben vaak een melancholische sfeer en de mens steekt klein en kwetsbaar af tegen de imposante natuur. Vlak na zijn dood in 1840 werd zijn werk echter niet op waarde geschat. Zijn werk raakte in vergetelheid en het duurde tot de vroege 20e eeuw voordat zijn kunst opnieuw werd ontdekt. Illies vertelt in het boek dat dit ook te maken had met het opkomende nazisme in Duitsland. Zo probeerden de nazi’s Friedrichs werk te claimen als symbool van de Duitse ziel. Volgens de auteur werd Friedrich door de nationaalsocialisten neergezet als de 'deugdelijke Germaan', en er werden zelfs straatnamen naar hem vernoemd. Ironisch genoeg is het symbolische, individuele en misschien zelfs wat zweverige werk van Friedrich slecht te rijmen met de nationalistische interpretatie van de nazi’s destijds.
Het boek Betoverende stilte is geen traditionele biografie, maar een onderzoek naar de receptie van het werk van Friedrich, oftewel de manier waarop zijn werk door de tijd heen is ontvangen en geïnterpreteerd. Uiteraard schrijft Illies over het bijzondere en rumoerige leven van de kunstenaar, wiens moeder vroeg overlijdt, zijn broer sterft terwijl hij Friedrich van een verdrinkingsdood redt en wiens carrière tijdens zijn leven niet altijd even vlotjes verloopt - zo hoopte hij op de erkenning van de bekende Goethe, maar kreeg deze niet - en wordt hij na zijn dood lange tijd vergeten.
Illies verweeft verhalen over verloren gewaande en weer opgedoken schilderijen, en illustreert de fluctuaties in Friedrichs populariteit. Een hilarisch voorbeeld is het verhaal van een verzamelaar uit Hessen die een originele Friedrich in een Franse antiekzaak vindt en voor een habbekrats koopt, het verkoopt en van de opbrengst een huis bouwt. Jaren later wordt hetzelfde schilderij voor miljoenen verhandeld.
Gelukkig is de schrijfstijl van Illies ook erg toegankelijk, waardoor deze historische pil snel en gemakkelijk te lezen valt. Het boek is dus een prettige manier om dichter bij een van Duitslands bekendste kunstenaars te komen en tegelijk meer te leren over de geschiedenis van het land zelf. Inventief is ook dat Illies zijn boek heeft ingedeeld naar de vier elementen, die ook veelvuldig terugkomen in het werk van Friedrich: vuur, water, aarde en lucht. Door deze structuur kan de schrijver de verschillende aspecten van Friedrichs leven en werk goed verbinden. Hierdoor ontstaat een rijk en gelaagd portret van een schilder wiens werk nog steeds tot de verbeelding spreekt en wiens geheimen blijven fascineren.
